پارچۀ قلمکار؛ هنر کهن ایرانی که هنوز زنده است
قلمکار؛ هنری با ریشه‌های عمیق در تاریخ ایران
پارچه قلمکار یکی از اصیل‌ترین و کهن‌ترین هنرهای نساجی ایران است که پیشینه‌ای چند هزارساله دارد. محققان ردپای این هنر را در تمدن‌های باستانی ایران، هند، مصر و قفقاز یافته‌اند و برخی، قدمت آن را به چهار قرن پیش از میلاد نسبت می‌دهند. قلمکار نه‌تنها به‌عنوان یک هنر، بلکه به‌عنوان صنعتی مهم در اقتصاد ایران نقش ایفا کرده است.
دوران شکوفایی: از ساسانیان تا صفویان
در دورۀ ساسانی، قلمکارسازی به یکی از شیوه‌های مهم تزیین پارچه‌های پشمی، کتانی و ابریشمی تبدیل شد. این هنر در دوره‌های اسلامی ادامه یافت و در دوران تیموریان و صفویان به اوج شکوه خود رسید. در این دوران، اصفهان به مرکز اصلی قلمکارسازی تبدیل شد و کارگاه‌های متعدد این هنر در بازارهای این شهر، به‌ویژه در میدان نقش جهان، فعال بودند. سیاحان اروپایی مانند پیترو دلاواله و ژان شاردن در سفرنامه‌های خود از کیفیت و زیبایی پارچه‌های قلمکار اصفهان یاد کرده‌اند. شاردن این پارچه‌ها را با زردوزی‌های ظریف اروپایی مقایسه کرده و تأکید کرده که ایرانیان در باسمه‌کاری و چاپ دستی روی پارچه مهارت فوق‌العاده‌ای دارند.
نحوۀ تولید پارچه قلمکار در دورۀ صفوی
۱. طراحی و حکاکی قالب‌های چوبی:
ابتدا نقوش ظریف روی قطعات چوبی (معمولاً چوب گلابی یا زالزالک) حکاکی می‌شدند.
۲. رنگرزی طبیعی:
رنگ‌های استفاده‌شده از منابع طبیعی مانند پوست انار، روناس، نیل و پوست گردو استخراج می‌شدند.
۳. چاپ پارچه با قالب‌های چوبی:
استادکاران قالب‌های آغشته به رنگ را روی پارچه قرار داده و با ضربه‌ای نرم، نقش را منتقل می‌کردند.
۴. ثبیت رنگ و شست‌وشو:
پارچه‌ها برای تثبیت رنگ، در آب روان شسته و در معرض نور خورشید خشک می‌شدند.
دورۀ افول پارچه قلمکار: از قاجاریه تا پهلوی
در دورۀ قاجار، با ورود پارچه‌های ارزان‌قیمت اروپایی، قلمکارسازی که زمانی یکی از مهم‌ترین صنایع ایران بود، دچار رکود شد. میرزاحسین تحویلدار در گزارش‌های خود اشاره کرده که بازار چیت‌سازها (قلمکارسازها) که زمانی از پررونق‌ترین بازارهای اصفهان بود، به‌شدت کوچک شده و بسیاری از استادکاران این صنعت از کار بیکار شده‌اند. بااین‌حال، در دورۀ پهلوی، تلاش‌هایی برای احیای صنایع‌دستی صورت گرفت و کارگاه‌های قلمکارسازی در اصفهان بار دیگر جان گرفتند.
قلمکار در دنیای امروز؛ هنر در برابر چالش‌ها
امروزه، هنر قلمکار همچنان در شهرهایی مانند اصفهان، نایین و کاشان زنده است و استادکارانی که نسل به نسل این هنر را آموخته‌اند، همچنان با عشق و مهارت، پارچه‌هایی با طرح‌های اصیل تولید می‌کنند؛ اما این هنر با چالش‌هایی همچون: رقابت با پارچه‌های ماشینی و وارداتی، افزایش هزینه‌های تولید، کاهش حمایت‌های دولتی از صنایع‌دستی، کم‌رنگ شدن آشنایی مردم با ارزش واقعی این هنر روبه‌رو است.
بانوجی مبدع و نخستین تولیدکننده منسوجات مخمل‌قلمکار در ایران است
خرید بهترین رومیزی‌ها و رانرهای مخمل‌قلمکار بانوجی در رنگ‌ها، طرح‌ها و اندازه‌های متنوع
منبع
قلمکار؛ گذشته، حال، آینده، (۱۳۹۲)، علیرضا خواجه‌احمد عطاری و مهدی نصری، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
